ارگ بم به عنوان شگفت انگیزترین سازه خشتی جهان در شمال شرقی شهر بم در کرمان و جنوب شرقی ایران قرار دارد. شهرت این شهر تا اندازه ای است که اگر به یک جهانگرد بخواهند عکس تاریخی از ایران را نمایش دهند، قطعا یکی از آن‌ها ارگ بم خواهد بود. این شهر از لحاظ تاریخی و کشاورزی، شهرت جهانی دارد…
این ارگ عظیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده است و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بوده است. کل بنا یک دژ بزرگ است که در قلب آن ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ، که پر ارتفاع‌ترین قسمت مجموعه نیز به‌شمار می‌آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده می‌شود.
ابعاد
مساحت این ارگ نزدیک به ۱۸۰٬۰۰۰ متر مربع است که با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد. حدود ۶۷ برج در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده است.
طراحی و ساخت ارگ
طرح‌ریزی و معماری ارگ از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به شکل ظاهری کنونی ارگ می‌توان گفت طراح یا طراحان، شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از همان قدم‌های ابتدایی مراحل ساخت، پیش‌بینی کرده بوده‌اند. در حین هر کدام از مراحل پیشرفت ساخت قسمت ساخته شده از یک شکل کامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می‌توانسته به راحتی به قسمتهای موجود متصل شود. ارگ در مرکز شهر نظامی در نقطه‌ای با بهترین دید از لحاظ امنیتی قرار دارد و بخش حکومتی که در درونی‌ترین دیوار قرار گرفته و شامل دژ نظامی، عمارت چهار فصل، سربازخانه، چاه آب ۴۰ متری و اصطبل به گنجایش ۲۰۰ اسب است. بخش رعیت نشین هم اطراف بخش حکومتی است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی متصل‌کننده ورودی شهر به دژ و بازار در امتداد آن، نزدیک به ۴۰۰ خانه و ساختمان‌های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش است.
در میان خانه‌ها ۳ نوع مختلف وجود دارد که شامل: خانه‌های کوچکتر با ۲–۳ اتاق برای خانواده‌های فقیر. خانه‌های بزرگتر با ۳–۴ اتاق برای طبقه متوسط جامعه، بعضی از آن‌ها ایوان هم دارد و مجلّل‌ترین خانه‌ها نیز با اتاق‌های بیشتر که به خاطر فصلهای مختلف سال در نقاط گوناگون قرار گرفته‌اندکه معمولا دارای یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات هستند؛ البته تعداد این خانه‌ها در ارگ خیلی کم است. اما، همه ساختمان‌ها از آجرهای رسی پخته نشده یا همان خشت، ساخته شده‌اند. ارگ بم احتمالاً پیش از زمین‌لرزه ۲۰۰۳، بزرگترین مجموعه خشت و گلی جهان بوده‌است.
روی دیوارها و قسمت‌هایی از ارگ، لایه‌های ساختمانی بسیاری دیده می‌شود که نمایشگر ساخت و سازهایی است که به دفعات در ارگ صورت گرفته و می‌توان این امر را سندی بر درستی قدمت بیان شده توسط متون تاریخی و نقل قول‌های پیشینیان دانست. به نظر می‌رسد حدود ۱۵۰ سال پیش ساکنان مجموعه ارگ بم، این بنای عظیم را ترک کرده و برای زندگی، باروی شارستان (در حوزه شمالی و با فاصله کمی از باروی ارگ جای گرفته است)، باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر را انتخاب کردهاند. کارشناسان، وسعت ارگ بم را دو هکتار برآورد کرده و مساحت ارگ و قلعه را تقریبا ۶ هکتار تخمین زده‌اند.
معماری سازه ارگ بم
ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه‌های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می روند. در میان قلعه عمارت حاکم نشین روی صخره‌ای طبیعی بنا شده بود که دارای ۵ طبقه از جنس خشت و گل بود. ستون‌ها و قوس‌های باقی مانده در قلعه بم، مغازه‌های نانوایی، روغنگیری و قفسه‌های خشتی در بازار قلعه نشان از رونق گذشته آن دارد.
این ارگ تاریخی از گونه های معماری متعددی از جمله بخش‌های زیر تشکیل شده است:
دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه، محله های مسکونی با خانه های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی. ارگ بم نمونه کاملی از شیوه‌های معماری ایران است.
علاوه بر نمای برجهای نگهبانی و رئوس تزئین شده دیوارهای مرتفعِ دژ در خط افق، بادگیرهای این بنا بسیار با شکوه جلوه می‌کنند. بادگیرها ساختارهای بیرون زده‌ای از بناها هستند که برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بناها استفاده می‌شوند. گاهی اوقات در مسیر باد به درون ساختمان حوضچه آبی را تعبیه می‌کنند تا بدین شیوه درون بنا خنک شود و گرد و خاک را بزداید. برای بناهای مختلف از انواع مختلفِ بادگیر استفاده می‌شود. برای نمونه، برای بناهای کوچکتر از بادگیرهای تک‌سازه‌ای و برای بناهای بزرگتر و مهمتر از بادگیرهای چهارسازه‌ای استفاده می‌شود تا باد را از جهات گوناگون به درون بنا هدایت کنند.
یاری جهانی به بازسازی ارگ بم
زلزله سال ۲۰۰۳ (۵ دی ۱۳۸۲) در بم بیشتر از ۸۰ درصد ارگ را ویران کرد و خیلی از کشورها از ارگ بم به عنوان یک میراث فرهنگ جهانی در جریان بازسازی آن شرکت کردند. ژاپن و فرانسه با ایجاد طرح سه‌بعدی از ارگ بم برای افزایش دقت نوسازی، این پروژه را پشتیبانی کردند و گروهی از کارشناسان ایتالیایی و ایرانی نیز تا تابستان ۱۳۹۰ به مرمت این بنا پرداختند.
ارگ بم ایران پس از آسیب دیدگی در آن زلزله در فهرست آثار در خطر قرار گرفت، اما با توجه به مرمت‌های انجام شده در طول سال‌های گذشته، کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در تیر ماه ۱۳۹۲ ارگ بم را از فهرست آثار در خطر خارج کرد.
ایرینا بوکووا دبیر کل یونسکو، طی بازدید دوره‌ای از اماکن تاریخی در تاریخ ۸ اردیبهشت ماه ۹۳ در بم گفت: “یونسکو نخستین سازمانی است که پس از زلزله بم به این شهر آمد. من آثار تاریخی استان کرمان و بم را به خوبی می‌شناسم. در مورد ارگ بم نیز اقدامات کارشناسان تا سال ۲۰۲۰ ادامه خواهد داشت. برای جذب حمایت‌های مالی کشورهای خارجی بیش از پیش تلاش می‌کنیم و در این راستا از صندوق امانی ژاپن و سایر کشورها استفاده می‌کنی.”.
گفتنی است، بانک جهانی مبلغ زیادی پول به این پروژه کمک کرد و ژاپن و ایتالیا نیز هر کدام یک میلیون دلار برای بازسازی ارگ بم هزینه کردهاند.
